Μόσχα

(ρωσ. Moskva). Πόλη (8.305.000 το 2000) και πρωτεύουσα της Ρωσικής Ομοσπονδίας, καθώς και της ομώνυμης επαρχίας (47.000 τ. χλμ.). Βρίσκεται χτισμένη σε μια λοφώδη περιοχή, σχεδόν στο γεωγραφικό κέντρο της Ευρωπαϊκής Ρωσίας, στις όχθες του ποταμού Μόσκοβα, σε απόσταση αρκετών εκατοντάδων χιλιομέτρων μακριά από τη θάλασσα. Το κλίμα της είναι καθαρά ηπειρωτικό, με αρκετά ψυχρούς χειμώνες και σχετικά ζεστά καλοκαίρια (η μέση θερμοκρασία στη διάρκεια του χειμώνα είναι –100 C στα μέσα Ιανουαρίου, και 170 C στα μέσα Ιουλίου) ενώ εμφανίζονται και βροχοπτώσεις μέτριας έντασης. Συγκαταλέγεται στις μεγαλύτερες πόλεις του κόσμου και συνιστά το σημαντικότερο βιομηχανικό, καθώς και εμπορικό κέντρο της Ρωσίας. Αρκεί να αναφερθεί ότι στη Μ. παραγόταν σχεδόν το 1/6 της συνολικής βιομηχανικής παραγωγής της πρώην Σοβιετικής Ένωσης. Η ύπαρξη άφθονων αποθεμάτων ηλεκτρικής ενέργειας επιτρέπουν την παραγωγή ποικίλων βιομηχανικών προϊόντων. Ανάμεσα στα βασικά παραγόμενα είδη περιλαμβάνονται τα αεροπλανοφόρα, το υψηλής ποιότητας ατσάλι, τα ρουλεμάν, τα αυτοκίνητα, τα μηχανικά εργαλεία, ο ηλεκτρικός εξοπλισμός, τα εργαλεία ακριβείας, τα ραδιόφωνα, διάφορα χημικά προϊόντα, υφάσματα, χάρτινα είδη, έπιπλα και πυρομαχικά. Σημαντική θέση στη βιομηχανική παραγωγή καταλαμβάνουν και οι εγκαταστάσεις που ασχολούνται με την παραγωγή τυποποιημένων τροφίμων, με την τυπογραφία και με την επισκευή του σιδηροδρομικού εξοπλισμού. Το μεγαλύτερο τμήμα αυτών των βιομηχανικών εγκαταστάσεων έχει οικοδομηθεί στις προαστιακές περιοχές της Μ., συγκροτώντας βαθμιαία ένα είδος ευρύτερης Μ. Οι συγκοινωνιακές ανάγκες της πόλης καλύπτονται από ένα εκτεταμένο οδικό και σιδηροδρομικό δίκτυο (δέκα γραμμές συνδέουν τη Μ. με τις χώρες της κεντρικής και δυτικής Ασίας και την Άπω Ανατολή) καθώς και τρία αεροδρόμια, στα οποία περιλαμβάνεται και το διεθνές του Σερεμέτεβο. Μεγάλη κίνηση αναπτύσσεται και στο λιμάνι της πόλης, που συνδέεται, μέσω ποταμών και διωρύγων, με τις θάλασσες της Βαλτικής, της Λευκής, της Αζοφικής, της Μαύρης και της Κασπίας. Με βασικό χαρακτηριστικό το ασυνήθιστο πλάτος πολλών δρόμων και πλατειών της, η Μ. απλώνεται κυρίως στην αριστερή όχθη του Μόσκοβα ποταμού και εκτείνεται σε ομόκεντρες ζώνες, που ορίζονται από πλατιές λεωφόρους, γύρω από το Κρεμλίνο. Καρδιά της πόλης είναι η Κόκκινη Πλατεία, η οποία συνιστά το σημείο απόληξης των κεντρικών οδών, που βρίσκονται διατεταγμένες με βάση ένα ακτινωτό σχέδιο· η πλατεία έλαβε την ονομασία της από το χρώμα των τειχών του Κρεμλίνου, που την περιέβαλλαν στη δυτική πλευρά. Κοντά σε αυτό το περίφημο μνημειακό συγκρότημα αναπτύχθηκε, κατά τον 14o αι., η λεγόμενη Κιτάι γκορόντ (Κινέζικη πόλη), πολυάνθρωπος συνοικισμός εμπόρων και βιοτεχνών, που στη συνέχεια εξελίχθηκε σε διοικητικό κέντρο. Στη διάρκεια του 17ου αι. και 18ου αι. η περαιτέρω ανάπτυξη της πόλης οδήγησε στον σχηματισμό νέων συνοικιών, οι οποίες ονομάστηκαν Μπέλιι γκορόντ (Λευκή πόλη)· σήμερα και αυτός ο τομέας της Μ. κατέχεται από το εμπόριο και τις διοικητικές υπηρεσίες. Σταδιακά οι δύο προαναφερθέντες τομείς περικυκλώθηκαν από έναν τρίτο, τον επονομαζόμενο Ζέμλιανοϊ γκορόντ (πόλη της γης), που αποτελούσε μια αρκετά φτωχή ζώνη κατοικιών. Μετά το 1917, όταν, με την Οκτωβριανή Επανάσταση, η Μ. επανέκτησε τη θέση της πρωτεύουσας, επήλθε η οριστική μεταμόρφωση της πόλης. Βασικά χαρακτηριστικά της νέας μνημειακής μεγαλούπολης, ήταν ένα γιγαντιαίο δαχτυλίδι κυκλικών λεωφόρων μήκους πάνω από 100 χλμ., το οποίο διαχώριζε την πόλη από μια εξωτερική ζώνη αφιερωμένη στο πράσινο, καθώς και ένα πυκνό δίκτυο γραμμών υπόγειου σιδηροδρόμου (περίπου 130 χλμ.), το οποίο είχε αναλάβει με τη σειρά του τη σύνδεση των διάφορων συνοικιών· ο υπόγειος σιδηρόδρομος της Μ. φημίζεται για τις μαρμάρινες πλάκες, που καλύπτουν τους τοίχους των σταθμών του. Στο ιστορικό κέντρο της Μ. ανήκει και η επιβλητική ακρόπολη του Κρεμλίνου (Κρεμλ = φρούριο) μέσα στα κόκκινα τείχη του οποίου βρίσκονται τα αρχαιότερα κτίσματα της πόλης, όπως η εκκλησία του Σωτήρα στο Δάσος (Σπας να Μπόρου), οι μητροπόλεις της Ανάληψης και του Αρχάγγελου Μιχαήλ, ο καθεδρικός ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου κ.ά. (Βλ. λ. Κρεμλίνο). Το 1990 το Κρεμλίνο, η Κόκκινη Πλατεία και ο καθεδρικός ναός του Αγίου Βασιλείου –ο οποίος βρίσκεται στη μία άκρη της Κόκκινης Πλατείας και επιδεικνύει εξαιρετική αρχιτεκτονική και χρωματιστούς θόλους– ανακηρύχθηκαν από την ΟΥΝΕΣΚΟ μνημεία παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς. Κάτω από τα τείχη του Κρεμλίνου, αντικρίζοντας την Κόκκινη Πλατεία, βρίσκεται το Μαυσωλείο του Λένιν, όπου φυλάσσεται ταριχευμένο το σώμα του πρώην ηγέτη. Στα σημεία ιδιαίτερου ενδιαφέροντος της ρωσικής πρωτεύουσας περιλαμβάνεται και το Κεντρικό Στάδιο του Λένιν, στο οποίο ενσωματώνονται περίπου 130 διαφορετικά κτίρια, αφιερωμένα το κάθε ένα στην τέλεση κάποιου αθλήματος. Εντυπωσιακό κτίριο αποτελεί και ο τηλεοπτικός πύργος Οστανκίνο, στον τελευταίο όροφο του οποίου λειτουργεί περιστρεφόμενο εστιατόριο, ενώ υπάρχει και εξέδρα παρατήρησης. Πολιτιστικό όσο και καλλιτεχνικό κέντρο, η Μ. διαθέτει, εκτός από το πανεπιστήμιο και τη Βιβλιοθήκη Λένιν, πολυάριθμα ανώτερα ιδρύματα, ενώ οι κεντρικές υπηρεσίες περίπου 700 επιστημονικών ινστιτούτων βρίσκονται στην πόλη. Συλλογές εξαιρετικών εκθεμάτων φιλοξενούνται στη Γκαλερί Τρετιάκοφ (Tretyakov Art Gallery), στο Μουσείο Πούσκιν (A.S. Pushkin Fine Arts Museum), στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο (State Historical Museum), στο Κεντρικό Μουσείο Λένιν (V.I. Lenin Central Museum) και στο Μουσείο Ανατολίτικου Πολιτισμού (Museum of Oriental Culture). Στη Μ. πραγματοποιείται και η Έκθεση Οικονομικών Επιτευγμάτων, στα πλαίσια της οποίας παρουσιάζονται οι εξελίξεις στον χώρο της βιομηχανίας, της γεωργίας, της επιστήμης και του πολιτισμού, σε έναν χώρο κατανεμημένο σε 72 περίπτερα. Σε αυτή την απαρίθμηση αξιόλογων μνημείων και τοποθεσιών στην πόλη της Μ. αξίζει να προστεθούν και οι Βοτανικοί Κήποι της Ρωσικής Ακαδημίας Επιστημών. Ιστορία. Η πόλη ιδρύθηκε πιθανότατα στις αρχές του 12ου αι. Ιδιαίτερα ευνοημένη από τη γεωγραφική της θέση, στο επίκεντρο μιας περιοχής που σε γενικές γραμμές απείχε από τις οδούς των μεγάλων εισβολών, προστατευμένη από πυκνά δάση, συγκέντρωσε ταχύτατα σημαντικό αριθμό κατοίκων, σημειώνοντας παράλληλα αξιόλογη πολιτικοοικονομική ανάπτυξη. Στις αρχές του 14ου αι. η Μ. κατέκτησε τη θέση της πρωτεύουσας του μεγάλου δουκάτου του Βλαδιμίρ και της Μοσχοβίας και της έδρας του αρχηγού όλων των ρωσικών Εκκλησιών, υπό την καθοδήγηση του μητροπολίτη Πέτρου. Κατά τα τέλη, όμως, του ίδιου αιώνα η πόλη εκλήθη να αντιμετωπίσει πλήθος εσωτερικών αναταραχών, πολιορκιών και καταστροφών από τους Λιθουανούς και τους Τατάρους. Η ουσιαστική ανάπτυξη της Μ. και του δουκάτου της ξεκίνησε περίπου στα μέσα του 15ου αι., οπότε αποτέλεσε πνευματικό και εμπορικό κέντρο της ρωσικής περιοχής, υποσκελίζοντας το Νόβγκοροντ. Η άνοδος στην εξουσία του Ιβάν Γ’ σηματοδότησε την έναρξη μιας περιόδου μεγαλείων, που εκφράστηκαν ως έναν βαθμό στην πολεοδομική ανακαίνιση της πόλης, με την οικοδόμηση λιθόκτιστων και πλινθόκτιστων μεγάρων (σε αντικατάσταση των ξύλινων που επικρατούσαν μέχρι τότε)· ταυτόχρονα ο πληθυσμός έφθασε τους 100.000 κάτ. Έπειτα από μια περίοδο αναταραχών, που τερματίστηκαν, όταν ανακηρύχτηκε τσάρος ο Μιχαήλ Ρομανόφ (1613), η Μ. συνέχισε την ειρηνική ανάπτυξή της ως πολιτικό και πνευματικό κέντρο της Ρωσίας, ως τόπος διαμονής του τσάρου και της κυβέρνησης και ως έδρα του αρχηγού της ρωσικής Εκκλησίας. Ο πληθυσμός έφθασε και ξεπέρασε τους 200.000 κατ., οι οποίοι ασχολούνταν κυρίως με το εμπόριο. Όταν η πρωτεύουσα του κράτους μεταφέρθηκε στην Αγία Πετρούπολη (1712), η Μ. υπέφερε από κάθε άποψη, ο πληθυσμός ελαττώθηκε και η πόλη εξελίχθηκε σε επίκεντρο της αντιπολιτευτικής δραστηριότητας, με επικεφαλής την αριστοκρατία των γαιοκτημόνων, η οποία εξακολούθησε να μένει εκεί. Κατά τον 19ο αι. και κυρίως μετά το 1812, οπότε η Μ. καταλήφθηκε για πέντε βδομάδες από τους Γάλλους του Ναπολέοντα και πυρπολήθηκε από Ρώσους πατριώτες, ξεκίνησε μια καινούργια περίοδος για την πόλη, με κύριο γνώρισμα τη βιομηχανική ανάπτυξη. Το 1851 η Μ. συνδέθηκε σιδηροδρομικά με την Αγία Πετρούπολη και αργότερα με τα υπόλοιπα μεγάλα κέντρα της χώρας, συνιστώντας σταδιακά σημαντικό σιδηροδρομικό κόμβο και αξιόλογο εμπορικό κέντρο. Η Μ. επανέκτησε την πολιτική της σημαντικότητα, τον Μάρτιο του 1918, όταν ορίσθηκε πρωτεύουσα της Ένωσης Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών (ΕΣΣΔ). Στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου πολέμου η Μ. αντιστάθηκε νικηφόρα στον γερμανικό στρατό, ο οποίος αναχαιτίστηκε σε απόσταση περίπου 35 χλμ. από το Κρεμλίνο. Το 1991 η πόλη αποτέλεσε το επίκεντρο των συζητήσεων, που κατέληξαν στη διάλυση της πρώην ΕΣΣΔ, ενώ στα τέλη του 20ού αι. η Μ. ηγήθηκε της νέας Ρωσίας, αντικατοπτρίζοντας τις έντονες οικονομικές και κοινωνικές αντιθέσεις του ταχύτατα αναπτυσσόμενου κράτους. Η πόλη γιόρτασε το 1998 τα 850 χρόνια ζωής της. Στα τέλη της δεκαετίας του 1990, εγκαινιάστηκε στη Μ. μια περίοδος τρομοκρατικών επιθέσεων, απόρροια των εθνικών και πολιτικών εντάσεων που επικρατούσαν στο εσωτερικό της Ρωσίας αλλά και σε διεθνές επίπεδο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το επεισόδιο που εκτυλίχθηκε τον Οκτώβριο του 2003 στο θέατρο της Μ., όπου Τσετσένοι αντάρτες έθεσαν σε κατάσταση ομηρίας τους θεατές μιας παράστασης. Η τρομοκρατική ενέργεια έληξε με την παρέμβαση των αντιτρομοκρατικών κυβερνητικών δυνάμεων και τη χρήση χημικών αερίων, που επέφεραν τον θάνατο σε ομήρους και αντάρτες. Βιβλιοθήκη της Μ. Κεντρική βιβλιοθήκη της πρώην ΕΣΣΔ, στην οποία έπρεπε να κατατίθεται το σύνολο των εκδιδόμενων εντύπων. Ιδρύθηκε το 1828 στην Αγία Πετρούπολη ως βιβλιοθήκη του Μουσείου Ρουμιάντσεφ, μεταφέρθηκε στη Μόσχα το 1861 και άνοιξε τις πύλες της για το κοινό το επόμενο έτος. Εμπλούτισε σημαντικά τους τίτλους, που περιείχε, αξιοποιώντας το δικαίωμα να λαμβάνει ένα δωρεάν αντίτυπο από κάθε έντυπο που εκδιδόταν στα όρια της τσαρικής αυτοκρατορίας. Το 1925 αναδιοργανώθηκε και μετονομάστηκε σε Βιβλιοθήκη Λένιν. Στη σύγχρονη εποχή η βιβλιοθήκη έχει ξεπεράσει τους 10 εκατομμύρια τόμους και διαθέτει μεγάλες συλλογές επιθεωρήσεων, χειρογράφων και μικροφίλμ. Ανάμεσα στις πλέον ενδιαφέρουσες συλλογές της συγκαταλέγεται η συλλογή παράνομων επαναστατικών εκδόσεων, η συλλογή των έργων της Ακαδημίας Επιστημών και των ρωσικών εφημερίδων, από το 1703 έως σήμερα. Το κτίριο, στο οποίο στεγάζεται σήμερα η βιβλιοθήκη, οικοδομήθηκε το 1939, ενώ το 1942 λειτούργησε εκεί το πρώτο παιδικό αναγνωστήριο. Πανεπιστήμιο της Μ. Ίδρυμα ανώτατης εκπαίδευσης, που λειτουργεί σε καθεστώς αυτονομίας και αυτοδιοίκησης, λαμβάνοντας, ωστόσο, την οικονομική υποστήριξη του κράτους. Το πανεπιστήμιο της Μ. ιδρύθηκε το 1755 από τον επιστήμονα Μιχαήλ Βασίλιεβιτς Λομονόσοφ (Mikhail Vasilyevich Lomonosof), κατά την περίοδο της ηγεμονίας της τσαρίνας Ελισάβετ, κόρης του Μεγάλου Πέτρου. Ήδη από την εποχή της ίδρυσής του, το Πανεπιστήμιο της Μ. υπήρξε κέντρο πνευματικής ακτινοβολίας (ανάμεσα στους σπουδαστές του περιλαμβάνονται οι Γκριμπογέντοφ, Λέρμοντοφ, Τουργκένιεφ, Οστρόφσκι, Τσέχοφ κ.ά.) καθώς και χώρος καλλιέργειας και ωρίμανσης των πιο προοδευτικών τάσεων του ρωσικού λαού (στο Πανεπιστήμιο της Μ. συγκροτήθηκαν οι πρώτες μυστικές οργανώσεις και αναπτύχθηκαν οι ιδέες που οδήγησαν στις απεργίες του 1902 και στις επαναστάσεις του 1905 και 1917 κλπ.). Το 1953 εγκαινιάσθηκαν τα καινούργια κτίρια –το μέγαρο της Επιστήμης με 31 ορόφους– όπου μεταφέρθηκαν οι σχολές των θετικών επιστημών. Οι σχολές που σχετίζονται με τις καλές τέχνες στεγάζονται στην περιοχή Λόφοι του Λένιν, που βρίσκεται στο νοτιοδυτικό τμήμα της Μ. Σήμερα το Πανεπιστήμιο της Μ. περιλαμβάνει τους επιστημονικούς κλάδους της βιολογίας, της χημείας, των υπολογιστικών μαθηματικών και της κυβερνητικής, των οικονομικών, των ξένων γλωσσών, της θεμελιώδους ιατρικής, της γεωγραφίας, της γεωλογίας, της ιστορίας, της δημοσιογραφίας, της νομικής, της μηχανικής και των μαθηματικών, της φυσικής, της ψυχολογίας, της κοινωνιολογίας, της γεωπονίας, καθώς και ένα ινστιτούτο που ειδικεύεται στις σπουδές των πολιτισμών της Ασίας και της Αφρικής. Ένας αξιόλογος αριθμός πνευματικών ιδρυμάτων, μουσείων και κολεγίων έχουν ενταχθεί στο σώμα του πανεπιστημίου, ενώ λειτουργεί και ένα είδος προπαρασκευαστικού τμήματος για την εκμάθηση της ρωσικής γλώσσας στους μαθητές, που προέρχονται από ξένα κράτη. Όσον αφορά την εισαγωγή στο πανεπιστήμιο, σύμφωνα με την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση, που τελέσθηκε το 1958, προβλεπόταν ότι, όσοι τελείωναν το σχολείο μέσης εκπαίδευσης με χρυσό μετάλλιο όφειλαν απλά και μόνο να παραστούν σε μία συζήτηση γενικής μόρφωσης, όσοι τελείωναν με αργυρό μετάλλιο εξετάζονταν στο βασικό μάθημα της σχολής που είχαν επιλέξει, ενώ όλοι οι υπόλοιποι υποβάλλονταν σε εξέταση έξι μαθημάτων. Η φοίτηση είναι υποχρεωτική σε όλες τις σχολές και στη διδακτέα ύλη περιλαμβάνονται υποχρεωτικά η γυμναστική και ο αθλητισμός. Κάθε σπουδαστής, ανάλογα με την οικονομική κατάσταση της οικογένειάς του, το έτος στο οποίο βρίσκεται και τον βαθμό του, μπορεί να διεκδικήσει υποτροφία. Αν, κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, ο φοιτητής συμμετάσχει σε επιστημονικές αποστολές ή άλλες παραγωγικές δραστηριότητες δικαιούται να εισπράξει και μισθό. Το πτυχίο λαμβάνεται μετά από πενταετή φοίτηση, ενώ αν κάποιος σπουδαστής συμπληρώσει οκταετή φοίτηση, ολοκληρώνοντας παράλληλα μια διατριβή, του απονέμεται το κάντιτατ ναούκ (Kanditat nauk). Η αναγόρευση κάποιου φοιτητή σε Διδάκτορα Επιστημών πραγματοποιείται μετά την επιτυχή ολοκλήρωση επιστημονικής μελέτης, στηριζόμενης σε απόλυτα ανεξάρτητη έρευνα. Φωτογραφία από δορυφόρο της ΝΑΣΑ της πόλης της Μόσχας (φωτ. NASA, earth.jsc.nasa.gov). Ο ναός του Αγίου Βασιλείου στην Κόκκινη Πλατεία της Μόσχας. Οι τρούλοι του είναι εντυπωσιακοί, καθώς συνδυάζουν τη βυζαντινή παράδοση με τις αντιλήψεις της ασιατικής αρχιτεκτονικής Το Κρεμλίνο της Μόσχας, όπως φαίνεται από τον ποταμό Μόσκοβα? η επιβλητική ακρόπολη περικλείει μέσα στα τείχη της τα αρχαιότερα κτίσματα και μερικά από τα σημαντικότερα μνημεία της ρωσικής πρωτεύουσας. Άποψη της Κόκκινης Πλατείας στη Μόσχα, όπου γίνονται οι μεγάλες επίσημες παρελάσεις. Η μητρόπολη του Αγίου Βασιλείου, στην Κόκκινη Πλατεία της Μόσχας, συνδεδεμένη με τη λαϊκή ρωσική αρχιτεκτονική παράδοση. Έκθεση στο μουσείο Καλών Τεχνών Πούσκιν της Μόσχας (φωτ. ΑΠΕ). Τμήμα του τείχους του Κρεμλίνου, στη Μόσχα (φωτ. ΑΠΕ). Το μέγαρο Πάσκοφ στη Μόσχα χτίστηκε τον 18o αι. και αποτελεί έναν αξιόλογο τουριστικό χώρο που συγκεντρώνει πλήθος επισκεπτών. Σύγχρονες κατοικίες στην περιοχή της Μόσχας, πρωτεύουσας της Ρωσίας. Χιονισμένο τοπίο στην καρδιά της Μόσχας.